Jozef Brojer

Jozef Brojer

„Možda su simptomi nosioci poruka sa značenjem i nestaće jedino kada se njihova poruka shvati.“

Irvin Jalom „Kad je Niče plakao“

Josef Brojer bio je znamenita ličnost Beča 19. veka, visoko cenjeni lekar neurofiziolog, psihijatar i možemo reći preteča psihoanalize. Rođen je 15.januara 1842. godine u Beču. Bio je sin Leopolda Brojera, liberalnog jevrejskog učitelja religije. Kada mu je majka umrla imao je četiri godine a baba je nastavila da ga odgaja. Sa osam godina krenuo je u Akademsku gimnaziju u Beču koju je završio 1858. godine, zatim je pohađao godinu dana opšte studije na Univerzitetu u Beču pre nego što je upisao univerzitetsku medicinsku školu 1859. godine a diplomirao 1864. Iste godine nakon položenog doktorskog ispita postao je asistent doktora interniste Johana Opolcera. Nakon smrti profesora Opolcera, ostavio je posao asistenta na Univerzitetu i posvetio se privatnoj praksi. Dok je radio sa Evaldom Heringom u vojno-medicinskoj školi, prvi je otkrio i ukazao na ulogu nerva vagusa u refleksnoj prirodi disanja. Ovo otkriće je uticalo na dotadašnja fiziološka znanja o sistemu za disanje i zahvaljujući njemu naučnici su promenili način posmatranja uticaja nervnog sistema na respiratorni sistem. Otkrio je i senzornu funkciju polukružnih kanala u unutrašnjem uhu u njihov uticaj na vestibularni sistem.

Doneo je ključna zapažanja na kojima se temeljila rana psihoanalitička teorija.Otkrio je da se neuroze mogu razviti iz nesvesnih procesa i da neurotski simptomi nestaju kada su njihovi uzroci postali deo svesnog uma. Svoja zapažanja je preneo 15 godina mlađem Sigmundu Frojdu i tada započinje njihova saradnja. Brojer je u svom radu koristio hipnozu kao metod rada i smatrao da su različiti nivoi svesti vrlo važni i u normalnim i u abnormalnim procesima. Iako je Frojd donekle odbacio ovaj koncept u svom kasnijem radu, danas se veruje da je ovaj zaključak bio od velikog značaja za razvoj psihoanalitičke misli i da je Brojer zapravo inspirisao mnoge Frojdove najuticajnije teorije i metode.

Brojer je bio svestrana ličnost. Njegova područja interesovanja uključivala su filozofiju, politiku, teologiju. Održavao je aktivnu saradnju i sa umetnicima, pesnicima, filozofima, psiholozima i drugim akademicima svoga doba. Isticao se poznavanjem tema iz raznih oblasti od medicine preko književnosti do umetnosti i muzike.

Godine 1868. oženio se Matildom Altman sa kojom je imao petoro dece. Umro je 20. juna 1925. godine.

Brojer je najpoznatiji po svojoj saradnji sa Sigmundom Frojdom, koja je trajala 10 godina, što se nominalno uzima kao prva faza u razvoju psihoanalize Kasnije kada je psihoanaliza već bila utemeljena, Frojd je priznao primat Brojeru u njenom nastanku. Na jednom predavanju koje je održao u Sjedinjenim Državama, Frojd je saopštio:“ Nisam ja zaslužan za rađanje psihoanalize. Nisam prisustvovao samim njenim počecima. Bio sam još student zaokupljen spremanjem poslednjih ispita kada je Brojer prvi put primenio psihoanalitički postupak u lečenju jedne mlade histerične devojke.“. Ideje iz tog slučaja su toliko fascinirale Frojda da je ostatak svoje karijere posvetio njihovom razvoju kroz psihoanalizu. Plod njihove zajedničke saradnje je nastanak monografije Studije o histeriji koja je objavljena 1895. godine a koja se smatra osnovnim tekstualnim temeljem psihoanalize a zajednički teorijski uvid Prethodno saopštenje, objavljen je kao poseban rad dve godine ranije. Međutim značaj Brojerovih otkrića prevazilazi ulogu Frojdovog mentora i saradnika. Brojer je postavio temelje moderne govorne terapije uzimajući u obzir sve aspekte života i ličnosti njegovih pacijenata i usredsređivanje na emocionalno izražavanje.

Slučaj Ana O.

 Ana O. (Berta Papenhajm), je bila neobično inteligentna dvadesetogodišnja devojka koja je patila od histerije i bila na lečenju kod doktora Brojera. On je nju lečio uz pomoć hipnoze 18 meseci i to u periodu između  1880. i 1882. Ona je patila od raznolikih simptoma kako telesnih tako i psihičkih kao što su kontraktura i anestezija desne ruke, teško pokretanje očiju, smetnje u vidnom polju, nemogućnost da glavu drži uspravno, nervozni i iznurujući kašalj, odvratnost prema hrani, nemogućnost da pije vodu uprkos osećaju žeđi, nemogućnost da govori i razume maternji jezik, poremećaj svesti u vidu konfuznih stanja. Tegobe su se prolongirale na period od dve godine i skoro su sasvim onemogućavale normalno funkcionisanje ove mlade devojke a počele su u periodu kada je ona negovala svog bolesnog oca koji je ubrzo potom i umro. Ono što je bilo naročito interesantno jeste postojanje dva potupuno različita stanja svesti kod nje, jedno normalno i drugo stanje svesti neposlušnog i nevaspitanog deteta. Brojer je sprovodio lečenje tako što je Ani O. pomagao da uđe u stanje samohipnoze u kome se prisećala događaja iz prošlosti koji su bili uzrok simptoma. Histerični fenomen bi nestao onog trenutka kada bi ona ispričala događaj koji je bio izazivač. Pacijentkinja je ovaj proces lečenja nazvala „čišćenje dimnjaka“ ili „lečenje razgovorom“. Njena nemogućnost da pije vodu uprkos osećaju žeđi bila jeizazvana situacijom kada je videla da guvernantin pas pije iz čaše. Sećanje na taj događaj bilo je praćeno emocijom besa i gađena, posle čega bi simptom iščezao. Zamagljen vid je predstavljao sećanje na trenutak kada su joj se oči zamaglile od suza dok je sedela pored bolesnog oca. Zanimljiv je i podatak da je pacijentkinja jedno vreme bila u stanju da govori samo engleski jer je potpuno zaboravila nemački, svoj maternji jezik. Bila je u stanju i da čita naglas francuske i italijanske knjige kada bi Brojer to od nje tražio. Uočavajući delotvornost hipnotičkih transeva, Brojer je uskoro počeo da sam hotimično hipnotiše Anu O.i na taj način je uveo u psihoterapiju tzv. metod katarze.

Nastanak simptoma Brojer je objašnjavao u skladu sa svojom teorijom o hipnoidnom stanju, postojanjem dva različita stanja svesti, jednog budnog a drugog sličnog snu, čijim prodorom u svest su se manifestovali pacijentkinjini simptomi. Potpuno lečenje bi bilo postignuto tek onda kada bi se lanac sećanja uspostavio u odnosu na sve traumatske događaje obrnutim hronološkim redom od onoga kako su nastali, dok se ne dođe do prve, najdublje traume.

Američki psihijatar, egzistencijalista, Irvin Jalom je u svojoj noveli „Kad je Niče plakao“ pokušao da predstavi život Jozefa Brojera, Brojerovu inovativnu terapijsku tehniku lečenja razgovorom, lečenje pacijentkinje Berte i njegovu opsednutost njome kao i lečenje Fridriha Ničea, nenadmašnog filozofa nemačke i svetske filozofije. Knjiga je plod Jalomove mašte ali zasnovana i na istinitim događajima. Pored Brojera i Ničea, u ovoj drami oca koji je ubrzo potom i umro. Ono što je bilo naročito interesantno jeste postojanje dva potupuno različita stanja svesti kod nje, jedno normalno i drugo stanje svesti neposlušnog i nevaspitanog deteta. Brojer je sprovodio lečenje tako što je Ani O. pomagao da uđe u stanje samohipnoze u kome se prisećala događaja iz prošlosti koji su bili uzrok simptoma. Histerični fenomen bi nestao onog trenutka kada bi ona ispričala događaj koji je bio izazivač. Pacijentkinja je ovaj proces lečenja nazvala „čišćenje dimnjaka“ ili „lečenje razgovorom“. Njena nemogućnost da pije vodu uprkos osećaju žeđi bila jeizazvana situacijom kada je videla da guvernantin pas pije iz čaše. Sećanje na taj događaj bilo je praćeno emocijom besa i gađena, posle čega bi simptom iščezao. Zamagljen vid je predstavljao sećanje na trenutak kada su joj se oči zamaglile od suza dok je sedela pored bolesnog oca. Zanimljiv je i podatak da je pacijentkinja jedno vreme bila u stanju da govori samo engleski jer je potpuno zaboravila nemački, svoj maternji jezik. Bila je u stanju i da čita naglas francuske i italijanske knjige kada bi Brojer to od nje tražio. Uočavajući delotvornost hipnotičkih transeva, Brojer je uskoro počeo da sam hotimično hipnotiše Anu O.i na taj način je uveo u psihoterapiju tzv. metod katarze.

Nastanak simptoma Brojer je objašnjavao u skladu sa svojom teorijom o hipnoidnom stanju, postojanjem dva različita stanja svesti, jednog budnog a drugog sličnog snu, čijim prodorom u svest su se manifestovali pacijentkinjini simptomi. Potpuno lečenje bi bilo postignuto tek onda kada bi se lanac sećanja uspostavio u odnosu na sve traumatske događaje obrnutim hronološkim redom od onoga kako su nastali, dok se ne dođe do prve, najdublje traume.

Berta Papenhajm je inače bila izuzetna žena koja se mnogo godina nakon lečenja kod Brojera posvetila pionirskoj karijeri socijalnog radnika i u Nemačkoj je 1954. godine posthumno štampana komemorativna poštanska markica u njenu čast. Njen identitet kao Ana O nije bio poznat javnosti sve dok ga Ernest Džons nije otkrio u biografiji Život i delo Sigmunda Frojda iz 1953. O Brojerovom intimnom ima malo podataka ali poznavaoci tog razdoblja ne negiraju mogućnost da je on gajio simpatije prema svojoj pacijentkinji. Istorijski podaci se slažu u tome da je ovo Brojerovo lečenje izazvalo snažna i kompleksna osećanja kod oboje. Bio je preokupiran svojom pacijentkinjom i veliki deo vremena posvećivao samo njoj pa je njegova žena Matilda često postajala besna i ljubomorna. Frojd je čak otvoreno razgovarao sa Ernestom Džonsom o Brojerovom preteranom emocionalnom ulaganju u mladu pacijentkinju. Psihoanalitičar Džordž Polok je naglašavao da je Brojerova snažna reakcija na Bertu vodila možda poreklo iz Brojerovog ranog detinjstva kada je izgubio majku koja se takođe zvala Berta.

Studije o histeriji

Brojerov teorijski esej Studije o histeriji je veoma zanimljiv za čitanje jer iznosi mnoštvo značajnih opservacija od presudnog značaja za psihoterapijsku praksu. Esej ima više od šezdeset strana i pruža sveobuhvatan prikaz prirode, uzroka i lečenja mentalnih bolesti sa zadivljujućom jasnoćom, strogošću i dubinom uvida. Godine 1955. Džejms Strahi, engleski prevodilac Studije o histeriji, razmatrajući ovu studiju kaže da iako je tekst prilično zastareo on i dalje sakriva misli i sugestije koje su i dalje primenljive u praksi.

Prema Brojerovoj teoriji histerije, bolest počinje kada je neko izložen psihičkoj traumi, koja se definiše kao svaka situacija sa rizikom od ozbiljne telesne ili emocionalne povrede. Ako pojedinac nije u stanju da oseti i izrazi emocije vezane za traumatično iskustvo, oni su razdvojeni, odnosno izolovani u posebnom delu svesti koji je nepristupačan svesnom delu svesti. Brojer je priznao i proradio pionirski rad francuskog psihijatra, Pjer Žanea, koji je prvi naglasio važnost disocijacije u mentalnim bolestima. Brojer je ovo promenjeno stanje svesti nazvao hipnoidnim stanjem, zahvaljujući svojoj sličnosti sa stanjem svesti izazvanim hipnozom. Oporavak i lečenje zahtevaju pristup disociranim emocijama i njihovo izražavanje kroz katarzu i integraciju s idejama u normalnu svest. Taj proces je nazvao asocijativnom korekcijom.


U uobičajenim okolnostima, kada je neki doživljaj praćen intenzivnim emocijama, afektivni nagon može da bude rasterećen različitim refleksnim aktivnostima kao što su verbalno ili motorno reagovanje a sećanje na događaj povezuje se sa drugim svesnim psihičkim sadržajima i vremenom počinje da bledi i nestaje. Međutim kod histerije se ovaj proces ne odvija na navedeni način. Tu afekat izazvan traumatskim doživljajem usled nemogućnosti rasterećenja biva „uklješten“, a za njega vezano sećanje biva odsečeno od asocijativnih veza sa ostatkom svesti i tako ne podleže normalnom zaboravljanju. Nervni sistem usled nemogućnosti da se afektivno rastereti dovodi do povećanja ukupne količine podražaja i do njihovog patološkog rasterećenja, konvertovanjem u telesni simptom. Sećanje na traumatsko iskustvo ostaje prisutno u svesti u vidu simptoma koji su neka vrsta prerušenog sećanja na traumatski doživljaj. Traumatskim iskustvom  smatran je čitav niz događaja kao što je npr. negovanje bolesnog člana porodice, neuzvraćena ljubav ili prisustvovanje nekoj erotskoj sceni. Sama dijagnostička kategorija histerije bila je nedovoljno jasna. Brojer i Frojd su smatrali da ona obuhvata čitav niz simptoma, kao što su neuralgije, anestezije različitih vrsta, kontrakture i paralize, histerični napadi, epileptoidne konvulzije, tikovi, hronično povračanje, anoreksija, poremećaj vida, vidne halucinacije itd

Postoje dve vrste veza između simptoma i traumatskog iskustva. Jedne veze su direktne, asocijativne dok su druge mnogo složenije i simboličke su prirode. Navedena dva načina nastanka simptoma ilustuju sledeći primeri. Primer koji se navodi za direktnu, asocijativnu vezu je situacija kada neko za vreme obroka doživi neprijatne emocije, koje zaboravi, a zatim mesecima pati od muke i histeričnog povraćanja a primer simboličke veze je primer mladića koji je patio od bola u skočnom zglobu, godinu dana pošto je prisustvovao ekstenziji zgloba koja je rađena njegovom bratu.

Objavljivanje Studije o histeriji označilo je kraj saradnje između Brojera i Frojda. Frojd je sve više isticao i verovao da su sukobi vezani za seksualnost igrali ključnu ulogu u svim slučajevima histerije. Brojer je priznao važnost seksualnosti, ali je smatrao jednim od mnogih faktora. Umesto toga, Brojer je tvrdio da je fenomen disocijacije zbog traume, koji je bio implicitan u njegovoj teoriji hipnoidnih stanja, bio fundamentalniji. U pismu švajcarskom psihijatru Augustu Forelu 1907. Brojer je napisao: „ovo uranjanje u teoriju i praksu seksa nije po mom ukusu“ ističući da je Frojd je čovek predat apsolutnim i ekskluzivnim formulacijama, koje dovode do prekomerne generalizacije. Frojd je sa svoje strane bio skeptičan za čitav koncept hipnoidnih stanja.

Brojer ili Frojd

Brojer nikada nije javno osporio Frojda niti je odgovarao na kritike, umesto toga fokusirao se na medicinsku praksu. Frojd je imao svoje polje rada za sebe, a njegova pisanja odlučno su oblikovala njegov javni pogled na Brojera, koji je i dalje bio prisutan.

Postavlja se i ključno pitanje čije su ideje bile validnije i u tom pogledu mišljenja su podeljena. Frojd je isticao seksualnost kao dominantni faktor koji utiče na ljudski razvoj i izazivanje psihopatologije. Brojer je isticao ulogu disocijacije usled traume koju neki terapeuti prepoznaju kao temeljniju. Danas većina terapeuta shvata značaj pomaganja klijentima da pristupe i integrišu bolne emocije usled prošlih trauma, što je suština Brojerove katarzijske metode. Ako vršimo komparaciju Brojerove teorije s Frojdovom formulacijom psihoanalize, postoje tri glavne razlike: psihička trauma (Brojer) naspram seksualnog konflikta (Frojd) kao izraz primarnog uzroka psihopatologije, hipnoidna stanja (disocijacije) i represija (obrana) kao primarni mehanizam i emocionalni doživljaj (katarza) nasuprot interpretaciji (analiza) kao izraz primarnog načina oporavka

Kada je Brojer razvio metodu katarze za lečenje Anne O., inicirao je nekoliko radikalnih promena. Prvo, on je preusmerio fokus terapije iz sugestije terapeuta na samoposluživanje pacijenta. Drugo, on je proširio obim terapije iz uskog fokusa na tretman simptoma uzimajući u obzir sve aspekte života i ličnosti pacijenta. Konačno, on je bio prva osoba koja se bavila mentalnim bolestima kroz dugoročno istraživanje nesvesnih sukoba i izumela govorni lek, pristup tretmanu koji je centralan za sve oblike psihoterapije. Iako konvencionalna mudrost dodeljuje Frojdu priznanje za ova dostignuća, činjenica je da su svi oni bili prisutni i u Brojerovom tretmanu sa Anom O. pre nego što je započeo saradnju sa Frojdom.

Ključ Brojerove veličine bio je u njegovoj inteligenciju i otvorenosti uma da prizna da su njegovi pacijenti imali puno toga da ga nauče, i poniznosti da vrednuje svoje iskustvo nad svojim autoritetom kao lekara. Mnogo godina nakon njegove smrti, njegove ideje svakodnevno informišu i obogaćuju rad mnogih terapeuta, podsećajući ih da poštuju značaj traumatskog i emocionalnog iskustva kao i  značaj uvida. Brojerov rad je takođe vrlo važan za kliničku praksu. Njegov koncept hipnoidnog stanja, na primer, izuzetno je sličan i pruža ujedinjujuću vezu između tehnika kao što su svesnost, fokusiranje, neurofeedback i EMDR

Jelena Nikolić, psiholog

Literatura:

Studije o histeriji, Sigmund Frojd

Psihodinamička psihijatrija, Ljubomir Erić

Kad je Niče plakao, Irvin Jalom