ŠANDOR FERENCI I deo

Šandor Ferenci je rođen u jevrejskoj porodici u Miškolcu, 7 jula 1873. godine na severoistoku Mađarske. Njegov otac Baruh Frankel, poljski Jevrejin iz Krakova, emigrirao je sa svojom porodicom kao mladić, kako bi izbegao prevrate u podeljenoj Poljskoj i pridružio se mađarskoj revoluciji protiv Austrijskog carstva 1848. godine. Naselio se u mađarskom gradu Miškolc,i počeo da se bavi trgovinom knjigama i vodi svoju knjižaru do 1856. Njegova druga supruga, Rosa Ejbenšitc, kći poljske jevrejske porodice iz Galicije, odrasla je u Beču. Kao rezultat ovog raznolikog nasleđa, porodica  Ferenci bila je višejezična, govorili su mađarski, nemački, poljski i najverovatnije jidiš. Ferenci je govorio mađarski i nemački a kasnije je naučio engleski i francuski.

Šandor je bio osmo od jedanaestero dece ove liberalne porodice srednje klase. Njegov otac je 1879. legalno promenio svoje prvobitno nemačko prezime Frankel i uzeo mađarsko Ferenci. To je bio izraz njegovog entuzijazma i verovanja u slobodu a ne želja da zaboravi svoje poreklo. Šandor je odrastao u očevoj knjižari koja je značajno uticala na intelektualni život u Miškolcu objavljivanjem, prodajom i pozajmljivanjem progresivne literature kao i  promocijom kulturnih događaja.

Nakon završene srednje škole Ferenci je studirao medicinu u Beču i 1894. Godine diplomirao. Tokom godina provedenih u Beču bio je pod velikim uticajem Richarda von Krafft-Ebinga i njegovog učenja o seksualnim poremećajima, Darvinove teorije evolucije kao i učenja Ernst Hekela o povezanosti filogeneze I ontogeneze. Dok je bio u Beču, pročitao je Frojdove studije o patogenezi histerije i toliko su mu se dopale da godinama  nije mogao da ih zaboravi.

Ferencijevo prvo radno mesto nakon diplomiranja bilo je u Budimpešti u bolnici St. Rokus, gde je imao nadzornika, koga Ferenci opisuje  kao autoritarnu i zlovoljnu osobu i  koji ga je postavio u delu bolnice koji se bavio lečenjem prostitutki i pacijenata koji su bolovali od veneričnih bolesti umesto da mu omogući da proučava psihološke fenomene iz neuropsihijatrije. Nemajući adekvatan materijal za proučavanje, Ferenci je započeo psihološke eksperimente na sebi s automatskim pisanjem, pomoću kojih je pristupio nesvesnom mentalnom aparatu. Tokom ovog perioda upoznao je internistu Lajos Levija i psihijatra Istvana Holosa s kojim je održavao doživotni profesionalni odnos. Levi je Ferencija upoznao s Miksom Šehterom - vlasnikom i glavnim urednikom medicinskog časopisa Gyógyászat - koji je postao Ferencijev zaštitnik tokom  početnih godina karijere. Šehter je objavio Ferencijeve rane medicinske spise a kasnije i psihoanalitičke. Između 1897. i 1908., pre nego što je Ferenci upoznao  Frojda i psihoanalizu, objavio je 98 radova, studije slučaja, eseje i recenzije knjiga. Prvenstveno se bavio nesvesnim i polu-svesnim stanjima, hipnozom, snovima i okultnim pojavama. Bio je zainteresovan i za neurološke bolesti, psihološke eksperimente i uticaj seksualnosti na psihu. Razmatrao je odnos saradnje između pacijenta i lekara i isticao njegov značaj u lečenju bolesnika što je bilo u suprotnosti sa dotadašnjim opšteprihvaćenim stavom da taj odnos i nije tako bitan.

Nakon što je Ferenci upoznao Frojda, posetivši ga februara 1908. sa svojim prijateljem Fulopom Štajnom, između njih se razvio intenzivan, doživotni lični i profesionalni odnos. Od tada Ferenci će sa Frojdom razneniti tokom dvadeset pet godina, oko hiljadu dvesta pisama, što je prava riznica kliničke i teorijske inventivnosti, ulepšana privatnim poveravanjima. Frojd ga je često zvao svojim „Paladinom“  ili „tajanstvenim Velikim vezirom“ dok je sam Ferenci voleo da se u analitičkoj sredini predstavlja kao „dvorski astrolog“. Nakon prihvatanja psihoanalize ubrzo je objavio prvi rad (1909), ističući značaj ranog odnosa sa objektima. Zaokružujući Frojdov koncept projekcije, Ferenci je opisao introjekciju - reč koju je skovao - kao drugi snažni aspekt u formiranju unutrašnjeg sveta i unutrašnjeg objekta. Godine 1910. objavio je prvi tom psihoanalitičkih spisa. Predložio je 1910. osnivanje Međunarodne psihoanalitičke asocijacije (IPA), što se smatralo njegovim najdubljim doprinosom istoriji psihoanalize  Podstakao je stvaranje Internacionalnog časopisa za psihoanalizu 1920. godine, a 1913. utemeljio je Mađarsko psihoanalitičko društvo i ostao je njegov predsednik do smrti 1933. godine.

Ferenci koji je u odnosu na Frojda bio intuitivniji, senzualniji, ženstveniji, traži u psihoanalizi način da olakša patnje svojih pacijenata. Njega manje privlače velike, sveobuhvatne hipoteze, a više tehnička pitanja. On je, takođe, inventivniji od Frojda,  u analizi odnosa sa drugim i na bolesnikove sukobe gleda kao na svoje sopstvene.

Kao i mnogi pioniri frojdizma, Ferenci na sebi isprobava delovanje svojih otkrića. Godine 1904. posato je intimni prijatelj Gizele Paloš koja je bila osam godina starija od njega. Njen muž toleriše tu vezu i ne pristaje na razvod. Gizela živi sa svojim dvema ćerkama, Magdom udatom za mlađeg Šandorovog brata i Elmom. Ne samo da Ferenci postaje analitičar svoje ljubavnice već se ne dvoumi da, tri godine kasnije, uzme na lečenje Elmu kad se kod nje pojave depresivni simptomi. Frojd ga uzalud opominje na opasnosti takve prakse, on to prenebregava. Otpočevši neku vrstu epistolarne autoanalize, on tada pokušava da prkosi Frojdu, tražeći od njega da ga prizna kao što otac priznaje sina, ujedno mu dajući do znanja da sasvim može da živi i bez njega. Kada je Elmin prosac izvršio samoubistvo vatrenim oružjem, Ferenci obaveštava Frojda da se zaljubio u tu devojku. Kaže da više ne oseća seksualnu želju prema Gizeli, koja je suviše stara i da želi da ona zauzme položaj tašte u porodici koju će on osnovati sa njenom ćerkom. U stvari, on želi da zadrži obe žene. Uskoro najavljuje svoju nameru da se oženi Elmom da bi na kraju shvatio da se upleo u transfernu zbrku i odustaje od ženidbe. Pošto nije u stanju da i dalje sprpvodi njeno lečenje korektno, on obavezuje Frojda da uzme Elmu na analizu a zatim se i sam podvrgava analizi kod svog učitelja. U tom periodu Frojd se ponaša kao autoritativni otac, prinudivši Ferencija da se oženi Gizelom i da se odrekne Elme. Misli da time potvrđuje pretpostavku izrečenu u ogledu Totem i tabu, po kojoj je želja za incestom inherentna čoveku, te ga od nje jedino može udaljiti zabrana formulisana u obliku zakona. Ferenci ima utisak da je tom analizom lišen svojih strasti i želja. Sa žaljenjem prihvata to što ga je Frojd normalizovao. „Rekao sam Gizeli da sam postao drugi čovek, manje zanimljiv i normalniji. Takođe sam joj priznao da nešto u meni žali za onim čovekom odranije, pomalo nestabilnim ali spsobnim za velika oduševljenja“, isticao je Šandor.

U Frojdovim i Ferencijevim odnosima javljala  su se sva protivrečja psihoanalitičkog lečenja koje navodi subjekat da pređe iz infantilnog stanja u zrelo doba, od nerazumnosti na razum, od iluzorne svemoći na mudrost, od uživanja na pravu želju. Ali uz opasnost da taj gubitak, daleko od toga da bude blagotvoran i izvor nove strasti, ne bude ništa drugo do izraz normalizatorske namere analitičara i, još šire, društva u kojem on živi.

Od 1919. Ferenci kreće putem potpune reforme psihoanalitičke tehnike. Najpre izumeva aktivnu tehniku, koja se sastoji u neposrednom intervenisanju u terapiji, gestovima, nežnosti i naklonosti, zatim uzajamnu analizu, tokom koje je analizant pozvan da usmerava lečenje istovremeno sa terapeutom, i najzad se vraća na teoriju traume, optužujući licemerstvo analitičkog esnafa u tekstu pod nazivom „Jezička zbrka između odraslih i deteta“. Tim izlaganjem, koje izaziva Frojdovo neodobravanje, on ponovo pokreće raspravu o teoriji zavođenja. Umro je 22. maja 1933. u 59oj godini života, pogođen pernicioznom anemijom. U posmrtnom govoru, povodom Ferencijeve smrti, Ernest Džouns je izjavio: „U svojim kasnijim radovima Ferenci je pokazivao nedvosmislene znakove mentalne regresije u svojim stavovima prema temeljnim problemima psihoanalize. Plamteo je kao kometa ali nije sijao do kraja.“

 Publikacije o homoseksualnosti

Ferencijev doprinos proučavanju homoseksualnosti sadržan je u formi dva dokumenta, jednog ranije objavljenog u Mađarskoj, “Homosexualitas feminina”, iz 1902. godine, i nemačkog članka iz 1914. godine pod nazivom “Nozologija muške homoseksualnosti” (“Uber die Nosologie der männlichen Homosexualitat”). Prvi članak opisuje lezbejsku transvestitkinju Rozu K., koja je zbog svojih seksualnih interesovanja i načina oblačenja bila odbačena od svoje porodice i bila u čestim sukobima sa policijom. Ona je vodila jadan život lutajući između dobrotvorne institucije, zatvora, azila za beskućnike i psihijatrijske bolnice. Ferenci je nju video kao nekog ko nameće dva zadatka: klinički i politički; on je predložio da “opštinski domovi za bolesnike” budu napravljeni tako da homoseksualne osobe tu mogu pronaći dovoljnu slobodu da rade ukoliko to izaberu, a u isto vreme da domovi budu sklonište od neprijateljstva sa kojim se ove osobe susreću u spoljnom svetu. Pacijentkinja je pokazivala brojne maskuline crte, ali takođe, po njegovom mišljenju, oznaku degeneracije, posebno odbijajuću ružnoću. Zaključio je da je abnormalnost njenog seksualnog nagona prirodan put inhibicije njene reproduktivne aktivnosti.

U kasnijem članku Ferenci je razjasnio razliku između subjekta i objekta homoerotizma; on je odbio ideju da je homoseksualnost pojedinačan klinički entitet. “Aktivni” homoseksualac se oseća kao muškarac u svakom pogledu, po pravilu je veoma energičan i agresivan, i ništa “ženstveno” ne može biti otkriveno u njegovom fizičkom ili psihičkom uzorku. Objekat njegovog seksualnog nagona je pol kome pripada, tako da je on homoerotičan putem transfera na objekat ljubavi. “Pasivni” homoseksualac, koga Ferenci naziva “invertovanim”, sam pokazuje preokret normalnih sekundarnih i tercijalnih seksualnih karakteristika. Prilikom odnosa sa muškarcem, i u svim odnosima u životu, on sebe smatra ženom i tako je invertovan u odnosu na sopstveni ego, pa je on homoerotičan kroz inverziju subjekta. Prvi tip, objekat homoerotizma, jeste gotovo isključivo zainteresovan za mlađe, osetljive dečake sa ženstvenom pojavom, sa jasnom antipatijom prema odraslim ženama. Drugi tip, subjekt homoerotizma, je privučen znatno starijim, moćnim muškarcima, ali može imati veze sa ženama na osnovama jednakosti. Istinski invert, kaže Ferenci, retko je podstaknut da potraži psihoanalitičko mišljenje; on prihvata pasivnu ulogu u potpunosti, i nema drugu želju sem da bude ostavljen na miru i da mu se dozvoli da nastavi vid zadovoljenja koji mu odgovara. Objekat homoerotizma, s druge strane, pati od akutne disforije, muči ga svest o svojoj abnormalnosti, nikada nije zadovoljan svojom seksualnom aktivnošću, uznemiren je grižom savesti, a i precenjuje objekat svoje želje. On je taj koji traži analitičku pomoć za svoje probleme, a takođe je i promiskuitetan zbog neprestanog razočarenja svojim objektom ljubavi. Subjekat i objekat homoerotizma, zaključuje Ferenci, su različita stanja; prvi je razvojna anomalija, pravi “seksualni međustepen”, dok je drugi onaj koji pati od opsesivne neuroze.

Jelena Nikolić, psiholog